Στη μία άκρη της Γης, οι παίκτες της ποδοσφαιρικής ομάδας, μόλις μπήκαν στα κλιματιζόμενα, σχεδόν κρύα αποδυτήρια για τα δεκαπέντε λεπτά ξεκούρασης ύστερα από ένα κοπιαστικό πρώτο ημίχρονο, με αρκετά υψηλές θερμοκρασίες να επικρατούν εκείνη την ημέρα, φόρεσαν αμέσως κάτι περίεργα γιλέκα που μέσα τους κυκλοφορούσε υγρό σε θερμοκρασία κοντά στο μηδέν και σε αυτή την «ψυχρή» ατμόσφαιρα κάθησαν για ν' ακούσουν τις οδηγίες του προπονητή τους.
Στην άλλη άκρη της Γης, σε μια έρημο του Νοτίου Μαρόκου, σε θερμοκρασίες λίγο πιο πάνω από τους 50 βαθμούς Κελσίου, άλλοι, με αθλητική περιβολή και μόνο με ένα σακίδιο στην πλάτη, με τα απολύτως απαραίτητα και σ' αυτά να βρίσκεται και ένα κουτί πρώτων βοηθειών που περιελάμβανε και αντίδοτο για το δάγκωμα φιδιών, με 13,5 λίτρα νερό στη διάθεσή τους για κάθε ημέρα, καπελάκι, γυαλιά ηλίου και μεγάλη διάθεση, ετοιμάζονταν να ξεκινήσουν τον Marathon des Sables, μια διαδρομή περίπου 250 χιλιομέτρων, μοιρασμένη σε έξι εφιαλτικές ημέρες και νύχτες.
Από τη μία λοιπόν έχουμε την επιστημονική έρευνα, που ξεκίνησε στις αρχές του 20ού αιώνα για το τι καθορίζει την αντοχή του ανθρώπινου οργανισμού, και από την άλλη μια τάση για τη μετατόπιση συνεχώς των ορίων της ανθρώπινης αντοχής, με τρεξίματα στην έρημο, σκαρφάλωμα σε απίστευτα απότομες βραχώδεις πλαγιές, αναρριχήσεις μέσα στους πάγους, πτώσεις από ελικόπτερο με σκι στα πόδια. Μια τάση που οι κοινωνιολόγοι μάς λένε ότι σήμερα έχει πάρει μεγάλες (και εμπορεύσιμες, είναι η αλήθεια) διαστάσεις. Διότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι επειδή αισθάνονται εγκλωβισμένοι στην καθημερινή ζωή με τους κανόνες και τις ασφυκτικές υποχρεώσεις διψούν για το μεγάλο κατόρθωμα, που θα τους δώσει αυτοπεποίθηση και στη διάρκειά του θα τραβήξει το μυαλό τους από τα καθημερινά προβλήματα. Αποστάσεις όπως αυτή του μαραθωνίου με τα 42 χιλιόμετρα φαίνονται πολύ λίγες για τους μοντέρνους αυτούς σούπερμεν. Αλλά είναι στον σωστό δρόμο άραγε;
Αντιστέκεται το σώμα στη γυμναστική;
Καθισμένοι σε ένα ήσυχο γραφείο, στην Αθήνα, μαθαίνουμε για τις έρευνες σχετικά με την ανθρώπινη αντοχή συζητώντας με τον κ. Νίκο Γελαδά, καθηγητή Εργοφυσιολογίας στο Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. «Ο άνθρωπος δεν είναι φτιαγμένος για να γυμνάζεται» λέει, χωρίς κανέναν δισταγμό, «αλλά για να κάθεται». Και ο καθένας μπορεί να απορήσει με τα λεγόμενα ενός ανθρώπου που έχει αφιερώσει τη ζωή του στην έρευνα των ορίων στην αντοχή του ανθρώπινου σώματος. Αλλά υπάρχει εξήγηση γι' αυτό που φαίνεται αιρετικό αν σκεφθούμε πόσοι άνθρωποι ιδρώνουν καθημερινά, σε γυμναστήρια, κολυμβητήρια, γήπεδα, δρόμους και δασικά μονοπάτια.
«Το σώμα, από την αρχή της άσκησης, προσπαθεί να τη σταματήσει. Με ήπιες εντολές σε μικρές προσπάθειες και με έντονα μηνύματα σε ακραία κοπιαστικές ασκήσεις, επιδιώκοντας όπως λέμε την ομοιόσταση. Δηλαδή με τη βοήθεια εσωτερικών μηχανισμών προσπαθεί όσο μπορεί να διατηρήσει πιο σταθερές τις συνθήκες του εσωτερικού του. Σωματική θερμοκρασία, pH αίματος, συγκέντρωση γλυκόζης και διοξείδιο του άνθρακα κρατούνται έστω και με κόπο κοντά στις τιμές ηρεμίας του σώματος. Διότι το σώμα μας μεριμνά πάντα για την επιβίωσή μας. Και βασικός παράγοντας γι' αυτό είναι η ενέργεια που έχει στη διάθεσή του. Προσπαθεί λοιπόν να προστατεύσει τη ζωή μας με την εξοικονόμηση ενέργειας. Σύμφωνα με αυτή την έννοια, από την αρχή κάθε μυϊκής προσπάθειας και χωρίς κατ' ανάγκην εμφανή κόπωση υπάρχουν ενδείξεις ότι ο εγκέφαλος στέλνει και ανασταλτικά μηνύματα στον εργαζόμενο μυ».
Οπότε η επόμενη και απόλυτα αυθόρμητη ερώτηση είναι: Και όλα αυτά τα γυμναστήρια, οι προπονήσεις, οι μαραθώνιοι, είναι κόντρα στη φύση του ανθρώπου; Οπως λοιπόν εξηγεί ο κ. Γελαδάς, η προπόνηση επιφέρει ευφορία και μεγιστοποιεί το λειτουργικό πλαίσιο του σώματος. Δηλαδή αυξάνει σε ατομικό επίπεδο την απόσταση διαταραχής που μπορεί να ανεχθεί ο οργανισμός από την κατάσταση της ομοιόστασης. Αυτό έχει αποτέλεσμα το κατάλληλα προπονημένο άτομο σε προσπάθειες αντοχής να μπορεί να προσαρμοσθεί ευκολότερα και να αποδώσει έργο χωρίς να απειλείται η ζωή του σε διάφορες αντίξοες καταστάσεις. Είτε πρόκειται για ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες είτε για μολυσματικές ή χρόνιες ασθένειες, όπως είναι τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Και εδώ έχει σημασία η προπόνηση να έχει αυξήσει την αντοχή και όχι να έχει εξασθενίσει το σώμα. Βέβαια, εμπορικοί λόγοι αλλά και περιέργεια κάνουν τους ανθρώπους να φθάνουν σε όρια κοντά στο μη αντιστρεπτό μιας σωματικής βλάβης.
Ο κεντρικός κυβερνήτης και οι άλλοι
Οποιος θελήσει να ψάξει για την απάντηση στην ερώτηση που προκύπτει φυσιολογικά σε σχέση με την προπόνηση, «γιατί κουραζόμαστε και πώς καθορίζονται τα όριά μας;», θα αισθανθεί ότι μπλέκει. Διότι από τις αρχές του 1900 ως σήμερα έχουν διατυπωθεί δύο διαφορετικές εκ πρώτης όψεως θεωρίες, πολυάριθμοι ερευνητές έχουν πάρει θέση υπέρ της μιας ή της άλλης και το ψάξιμο συνεχίζεται, αφού η απάντηση έχει μεγάλη σημασία.
Το 1923 ο νομπελίστας από την προηγούμενη χρονιά Archibald V. Hill παρουσίασε ένα πρότυπο σχετικό με την εμφάνιση της κόπωσης από την άσκηση. Σύμφωνα με αυτό, η κόπωση εμφανίζεται στους μυς που συμμετέχουν σε μιαν άσκηση, ή σε μια προπόνηση γενικότερα, όταν η καρδιά δεν είναι σε θέση πλέον να δώσει ό,τι χρειάζεται για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των μυών σε οξυγόνο. Αναγκαστικά παράγεται γαλακτικό οξύ που «δηλητηριάζει» τους μυς και κάνει να εμφανίζονται τα λεγόμενα συμπτώματα της κόπωσης. Μια άλλη πρόβλεψη του μοντέλου-Hill είναι ότι η μέτρηση του γαλακτικού οξέος στο αίμα στη διάρκεια της άσκησης μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να προσδιοριστεί η ιδανική ένταση στην προπόνηση και επίσης εκ των υστέρων για να βρεθεί το πόσο αποτελεσματική ήταν η προπόνηση. Οι νεότερες έρευνες όμως έχουν δείξει ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Δεν αρκεί να μετρήσεις το γαλακτικό οξύ διότι η ποσότητά του έχει μεγάλες διακυμάνσεις από άνθρωπο σε άνθρωπο και η κόπωση μπορεί να εμφανισθεί χωρίς μεταβολές αυτής της ουσίας στο αίμα. Για πολλές δεκαετίες πάντως επεκράτησε η θεωρία ότι όταν η καρδιά δεν μπορεί να στείλει άλλο αίμα προς τον μυ δημιουργούνται συνθήκες έλλειψης οξυγόνου και σταματά η προσπάθεια. Οι υποστηρικτές της θεωρίας λένε ότι η αντοχή περιορίζεται από το σύστημα μεταφοράς οξυγόνου στον οργανισμό, που είναι καρδιά - αίμα. Υπάρχουν επιστημονικές ενδείξεις ότι καρδιά και αίμα είναι περιοριστικοί παράγοντες. Διότι αύξηση της αιμοσφαιρίνης στο αίμα έδωσε, είτε με το μπλαντ ντόπινγκ (δηλαδή αίμα που αφαιρέθηκε από τον οργανισμό και προστέθηκε αργότερα και ξαφνικά, αυξάνοντας την ποσότητα αίματος, άρα και αιμοσφαιρίνης) είτε με τη χρήση μιας ορμόνης, της ερυθροποιητίνης, αύξηση στην αντοχή των αθλουμένων. Αλλωστε σε μεγάλο υψόμετρο, όπου έχουμε λιγότερο οξυγόνο, η καρδιά αρνείται να φθάσει στο μέγιστο των παλμών.
Ξεγελιέται ο Καπετάν Εγκέφαλος;
Ενα πείραμα που έγινε στο Πανεπιστήμιο του Εξετερ με ποδηλάτες επαγγελματίες και ερασιτέχνες έδειξε ότι αν ήξεραν κάθε στιγμή την απόσταση που έχουν διανύσει οι επαγγελματίες θα μπορούσαν να κάνουν κατανομή δυνάμεων έτσι ώστε να αντέξουν ως το τέλος χωρίς να χρειαστεί να εγκαταλείψουν. Εδώ ο παρατηρητικός αναγνώστης μπορεί να αρχίσει να διακρίνει την είσοδο ενός άλλου παράγοντα στα θέματα της άσκησης και της κόπωσης.