ΠΟΥΛΙΑ ΚΑΙ ΚΑΙΡΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ

 
Το «άκομψο» κελάηδημα των Σπουργιτιών, το νευρικό τιτίβισμα του Τρυποφράχτη, το κράξιμο της Κουρούνας, οι μελαγχολικές νότες του Κοκκινολαίμη, το ατελείωτο νυχτερινό «κλαψούρισμα» της Κουκουβάγιας, οι ξέφρενοι σχηματισμοί των Ψαρονιών, οι νευρικές εξορμήσεις της Παπαδίτσας, τα αμμόλουτρα των Σπουργιτιών και το χαμηλό πέταγμα των Χελιδονιών, πολλές φορές προαναγγέλουν την αλλαγή του καιρού και τη βροχή!
Μέσα στις φράσεις και στις νότες του κελαηδήματος, στις πτήσεις, στις κινήσεις, στις στάσεις του σώματος και στις συμπεριφορές τους κρύβεται η ικανότητά τους για την πρόγνωση της βροχής και των καιρικών συνθηκών.
 
Από την αρχαιότητα ακόμη, ο Αριστοτέλης και ο μαθητής του Θεόφραστος συγκέντρωσαν πλούσιο υλικό, σχετικά με τις καιρικές μεταβολές και τις προβλέψεις του καιρού. Το ίδιο απασχόλησε, αργότερα, τον Άρατο, τον Πτολεμαίο, τον Πλούταρχο και τον Αιλιανό, που στα έργα τους υπήρχαν πολλά μετεωρολογικά στοιχεία.
Τα πουλιά, κατά την αρχαιότητα, ήταν οι εντολοδόχοι και οι ερμηνευτές των θείων βουλών, μια και είχαν την ιδιότητα να βρίσκονται πιο ψηλά από τους ανθρώπους, κοντά στους θεούς.
Σχετικά με τις φωνές, τις πτήσεις και γενικά τις κινήσεις τους, επικρατούσε η «άποψη» ότι αυτά προδήλωναν τα καιρικά φαινόμενα.
Κατά τον Αριστοτέλη, τον Θεόφραστο και τον Άρατο η εσπευσμένη έλευση πουλιών από το πέλαγος στα χερσαία μέρη ή η συνάθροισή τους σε λίμνες, σε όχθες ποταμών, ή η αθρόα εμφάνισή τους σε τόπους ξένους προς τη διαβίωσή τους, υποδήλωναν την έλευση βαριάς κακοκαιρίας.
Ο Αριστοτέλης αναφέρει: «’Απειλουσι δε και πνεύμα λουόμενοι γε όρνιθες και ανέμων εμβολάς υποφαίνουσι χειμώνος δε όντος, ες αλλήλους όρνιθες πετόμενοι και δ’ αλλήλων θέοντες σημαίνουσιν ευδίαν.  Όρνιθες δε αθροιζόμενοι περί τε λίμνας και ποταμών όχθας χειμών εσόμενων ουκ αγνοούσι, πάλιν τε όρνιθας οι με θαλάττιοι και οι λιμναίοι ες την γην ιόντες ως εσταί , χειμών πολύς ουκ αγνοούσιν, οι δε χερσαίοι σπεύδοντες εις τα νοτερά ευδίας άγγελοι εισίν, εάν μέντοι σιωπώσιν».

Με το πέρασμα των πουλιών, που κατά τους ναυτικούς προμήνυε ξαφνικές καιρικές μεταβολές, ασχολήθηκε και ο Πλούταρχος: «Και κυβερνήτη πελάγους φθόγγος όρνιθος η διαδρομή κνηκίδος άραιας (ωχρού και άμαυρου νέφους) πνεύμα σημαίνει και κίνησιν τραχυτέραν θαλάσσης.» Όμοιες παρατηρήσεις υπάρχουν στον Ουάρρωνα, τον Βιργίλιο και τον Πλίνιο.
Σύμφωνα με τον συγγραφέα των Γεωπονικών ή Περί Γεωργίας Κασσιανό Βάσσο Σχολαστικό: «Αι όρνιθες αι λιμνιαίαι και αι θαλάττιαι επί ύδατος συνεχώς λουόμεναι χειμώνα δηλούσιν» και «τα όρνεα εις τα προς πέλαγος μέρη φεύγοντα χειμώνα προδηλούσι».
Κατά τον Πλίνιον: «Εάν οι Λάροι αποφεύγουν τας θάλασσας ή τα τέλματα, σκληράν κακοκαιρίαν προμηνεύουν». Η μετεωρολογική αυτή παρατήρηση, πιθανότατα πριν από τον Πλίνιο, έγινε και από τον Θεόφραστο: «Και εάν εκ πελάγους όρνιθες φεύγουσι, χειμώνα δηλούσι».
Σήμερα οι κάτοικοι σχεδόν όλων των νησιών και της υπαίθρου πιστεύουν πως: «Γλάροι στη στεριά, φουρτούνα στο πέλαγος».
Η Κουκουβάγια, το ιερό πουλί της θεάς Αθηνάς, με τις φωνές της έγινε και αυτή αντικείμενο μετεωρολογικών παρατηρήσεων.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη: «Ει δε ειή χειμερία, άσασα γλαύξ, ευδίαν μαντεύεται και ημέραν φαιδράν εάν δε εύδια μεν η, η δε υποφθέγγηται, χειμώνα δει προσδέχεσθαι».
Στα Γεωπονικά υπάρχει η ακόλουθη μαρτυρία: «Και γλαύξ αδούσα συνεχώς εν νυχτί, ανομβρία δηλοί».
Σύμφωνα με τον Θεόφραστο: «Στρουθοί χειμώνος εφ’ εσπέρας θορυβούντες, η ανέμου μεταβολήν σημαίνουσιν η ύδωρ υέτιον».
Ο Αιλιανός αναφέρεται στις εξαιρετικές προγνωστικές ικανότητες του Σπίνου: «Σπίνοι δε άμα σοφώτεροι και άνθρωπων το μέλλον προεγνώκεναι, ίσασι γουν και χειμώνα μέλλοντα και χιόνια εσόμενην προμηθέστατα εφυλάξαντο και του καταληφθήναι δέει αποδιδρασκούσιν εις τα αλσώδη χωρία και τα δάσεα και αυτοίς τα δάση κρησφύγετα… εστίν».
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη: «Ερύθακος (Κοκκινολαίμης) εις τα αύλια και τα ασκούμενα παριών δηλός εστί χειμώνος επιδημίαν αποδιδράσκων».
Κατά δε τον Άρατο προμηνύεται μεγάλη κακοκαιρία, όταν ο Κοκκινολαίμης καταφεύγει μέσα σε διάφορα κοιλώματα για να προφυλαχθεί. Ο Θεόφραστος παρατηρούσε: «Χελιδόνες τη γαστρί τύπτουσαι τας λίμνας ύδωρ σημαίνουσι».
Σύμφωνα με τον αστρολογικό κώδικα του 17ου αιώνα Catalogus codicum astrologorum Graecorum: «Όταν βλέπεις τα πουλιά και λούονται εις το χώμα, η βροχή ή χειμώνας σημαίνει».
Σήμερα, η λαϊκή οιωνοσκοπία, που βασίζεται στο κελάηδημα, στις κινήσεις και τη συμπεριφορά των πουλιών, είναι ευρέως διαδεδομένη σ’ ολόκληρη της Ελλάδα, και συχνά πιο πιστευτή στη ύπαιθρο χώρα από τις επίσημες μετεωρολογικές προβλέψεις. Σε πολλά σημεία της Ελλάδας λένε οι χωρικοί: «Όταν χωματίζονται τα σπουργίτια, νιώθουν κακό καιρό», ή «Όταν τα χελιδόνια πετάνε χαμηλά, θα ‘ρθει βροχή».
Επίσης οι κάτοικοι της Θεσπρωτίας παρατηρούν: «Όταν οι σπίνοι μαζεύονται στις πόρτες των σπιτιών και σκούζουν, θα πιάσει χιονούρα».
Οι Αιτωλοακαρνάνες πιστεύουν ότι: «Άμα σκούζουν τα πουλιά, θα χουμε χειμώνα».
Οι χωρικοί στο Παγγαίου λένε: «Οι πέρδικες τρελαίνονται στο λάλημα όταν είναι να βρέξει».
Στη Κρήτη οι Ρεθυμνιώτες πιστεύουν ότι: «Τα αγριοπερίστερα φωλεύουνε σε γκρεμνά μεγάλα και σε σπηλιές. ‘Όταν βγει μεγάλο κουστούδι (κοπάδι) έξω, τότε περιμένουμε χειμώνα ή βοριά».
Σύμφωνα με τους βοσκούς του Μετσόβου: «Όταν πέφτουν οι φάσσες μπουλούκια, θα ‘χουμε χειμώνα».
Στην Αλεξανδρούπολη λένε ότι: «Όταν λαλάει δυνατά η δεκαοχτούρα, τότε ο καιρός θα καλοσυνέψει».
Οι κάτοικοι των Παξών πιστεύουν πως: «Όταν περνούν οι αγριόγαλοι (Ωτίδες) έρχεται βαρυχειμωνιά».
Σύμφωνα με τους κατοίκους της Ηλείας: «Όταν πέσουν πολλές μπεκάτσες θα ‘χουμε κρύο και χιονιά».Στη Σάμο λένε: «Τα νεροπούλια όταν φωνάζουν είναι της φουρτούνας», ενώ οι κάτοικοι του Μεσολογγίου πιστεύουν ότι: «το κλαψιάρικο λάλημα της Τουρλίδας προμηνύει μεταβολή του καιρού και βροχή».
Πολλά είδη πουλιών, είναι εξοπλισμένα με ένα «εσωτερικό βαρόμετρο». Αυτό είναι το PTO, το παρατύμπανο όργανο. Αυτό επιτρέπει στα πουλιά να ανιχνεύουν τις μεταβολές στην ατμοσφαιρική πίεση. Πρώτος, ο Ιταλός ανατόμος Giovanni Vitali ανακάλυψε το PTO στο μέσο ούς των Σπουργιτιών (Passer domesticus) το 1911.
Αυτό αρχικά ήταν γνωστό με το όνομα του επιστήμονα που το ανακάλυψε (όργανο Vitali) ή όργανο της πτήσης. Το 1920 ο Ruffini A. ονόμασε το όργανο αυτό PTO (παρατύμπανο όργανο) γιατί βρίσκεται δίπλα στην τυμπανική μεμβράνη.
Η ανακάλυψη του G. Vitali θεωρήθηκε πολύ σημαντική και το 1934 ήταν υποψήφιος για το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής και Φυσιολογίας.
Το PTO συνδέεται με την ελαστική τυμπανική μεμβράνη. Όταν αυτή δέχεται πίεση, παραμορφώνεται επίσης σημαντικά ο χώρος μέσα στο PTO. Τα κυστίδια που βρίσκονται μέσα σε αυτό μετακινούν το υγρό τους. Αυτή η κίνηση διεγείρει τα μηχανο-αισθητήρια κύτταρα. Έτσι τα πουλιά μπορούν να ανιχνεύσουν τις διαφορές της ατμοσφαιρικής πίεσης. Το PTO διαβιβάζει πληροφορίες στον εγκέφαλο σχετικά με το σώμα του πουλιού και την ατμοσφαιρική πίεση. Επομένως μπορούμε να το θεωρήσουμε ως ένα βαρόμετρο που συγκεντρώνει πληροφορίες σχετικά με την πτώση της ατμοσφαιρικής πίεσης σε συνδυασμό με άλλα στοιχεία όπως η αύξηση της ταχύτητας του ανέμου.
 
Όλα αυτά τα φυσικά δεδομένα χρησιμεύουν ως προειδοποίηση για τα πουλιά. Όταν η ατμοσφαιρική πίεση μειώνεται τότε το αεροπλαγκτόν είναι πιο άφθονο και κατεβαίνει χαμηλά. Έτσι βλέπουμε τα πουλιά να πετούν χαμηλά για να βρουν την τροφή τους. Το αεροπλαγκτόν αποτελείται κυρίως από μικροσκοπικούς οργανισμούς που «επιπλέουν» στην ατμόσφαιρα και μετακινούνται με τον αέρα. Αποτελείται από βακτήρια, μύκητες, ιούς, πρώτιστα, σκόνη, σπόρους, διάφορα ελαφρά έντομα κ.α.. Το αεροπλαγκτόν είναι χρήσιμη πηγή πρωτεϊνών που την έχουν ανάγκη τα πουλιά για να ξεπεράσουν τη δοκιμασία της κακοκαιρίας.
Το PTO παίζει επίσης σημαντικό ρόλο ώστε τα πουλιά να μπορούν να διατηρούν σταθερό το ύψος της πτήσης τους ακόμη και για μεγάλες αποστάσεις, ακόμη και μέσα στη νύχτα.
Σήμερα, έρευνες για το PTO των πουλιών αλλά και άλλων ζώων, γίνονται στο Πανεπιστήμιο της Pisa και στο Πανεπιστήμιο του Cambridge.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: • Αιλιανός. Περί ζώων ιδιότητας. Προοίμιον. Βιβλία Α-Δ. Εκδ. Κάκτος. Αθήνα 1994.
• Αράτου. Φαινόμενα. Εκδ. G.R. Mair. Harvard 1960.
• Αριστοτέλης. Περί ζώων ιστορίες. Εκδ. Κάκτος. Αθήνα 1994.
• Αριστοτέλης. Μετεωρολογικά. Εκδ. Κάκτος. Αθήνα 1994.
• Bartheld von C. S., Giannessi F. The Paratympanic Organ: A Barometer and Altimeter in the Middle Ear of Bird. J. Exp. Zool. B. Mol Dev/Evol. 2011.
• Catalogus codicum astrologorum graecorum (CCAG). Ed. Henri Lamertin. Bruxelles. 1898 – 1903.
• Κασσιανού Βάσσου Σχολαστικού. Περί Γεωργίας εκλογαί ή Γεωπονικά. Εκδ. H. Beckh. Lipsiae 1895.
• Μάνεση Σ. Ο κύκλος του χρόνου. (Εθιμικά – λατρευτικά – μετεωρολογικά). Αθήνα 1981.
• Plinio. Naturalis historia. Gaio Plinio Secondo. Storia Naturale. Ed. Punto Einaudi. Bologna 1982/88.
• Ruffini A. Sull’ organo paratimpanico di G. Vitali od organo del volo degli uccelli. Boll. sci. med. Soc. Med – chir. Bologna 1920. 141 – 154.
• Theophrastus. Enquiry into plants and minor work on odours and weather signs. Sir Arthur Hort, translation. Ed. W. Heinemann. London 1916.
• Τσούνης Γρ. Birdwatching. Στο μαγικό κόσμο των πουλιών. Εκδ. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα 2000.
• Vitali G. Di un interessante derivato della prima fessura branchiale nel passero. Anat. Anz. 191. 39:219 – 224.
• Vitali G. Di un nuovo organo nervoso di senso nell orecchio medio degli uccelli. Int. Mschr Anat. Physiol. 1913/1914 30:363 – 428.
• Vitali G. L’ organo nervoso paratimpanico e la sua funzione. Riv. Biol. 1921, 3:302 – 316. [Γρηγόρης Τσούνης - Λάμπρος Τσούνης, greenapple.gr]