Μουσική: Η εναλλακτική αγωγή της ψυχής

Η θεραπεία της ψυχής είναι μία τέχνη και μία επιστήμη που παρουσιάζεται στο δικό μας παρόν έχοντας τις ρίζες της σε αρχαίες και μακρινές εποχές. Τα μέσα και οι τρόποι της πολυποίκιλα και διαφορετικά. Καθένας όμως είναι μοναδικός στο είδος του και σ’ αυτό που προσφέρει. Ένα από τα πιο άμεσα σε πρόσβαση μέσα στο ψυχολογικό επίπεδο είναι η μουσική.

Η μουσική χρησιμοποιούνταν σε πολλούς πολιτισμούς σαν θεραπευτικό μέσο των δυσαρμονιών που εμφανιζόταν σε νοητικό, ψυχολογικό, ακόμα και σωματικό επίπεδο. Ας κάνουμε λοιπόν ένα γοητευτικό ταξίδι στους χαμένους πολιτισμούς του παρελθόντος για να δούμε μερικά από τα σημάδια που έχει αφήσει πίσω της αυτή η αρχαία θεραπευτική, η μουσικοθεραπεία.

Η προέλευση της μουσικής

Στις παραδόσεις των λαών για τον κόσμο και τον άνθρωπο, η μουσική, όπως και όλες οι Τέχνες και οι Επιστήμες, θεωρείται όχι ως ένα ανθρώπινο επίτευγμα, αλλά ως ένα δώρο που δόθηκε στην ανθρωπότητα από τους θεούς. «Δεν χρειάζεται παρά να συμβουλευτεί κανείς το ιστορικό αρχείο οποιουδήποτε αρχαίου έθνους για να διαπιστώσει, χωρίς εξαίρεση, ότι η μουσική, που δόθηκε στους ανθρώπους σαν ένα θεϊκό δώρο, μεταφέρθηκε από τους ουρανούς στη γη από κάποιο θεό ή υπερφυσική οντότητα.

Στην Ινδία, ο Βράχμα ή η δημιουργική του δύναμη Σαρασβάτι, ήταν αυτός που έδωσε τις αρχές της αξιοθαύμαστης αυτής επιστήμης, ο δε Ισβάρα, ένα από τα πρόσωπα της Ινδικής Τριάδας ήταν εκείνος που θεμελίωσε το μουσικό σύστημα.

Στην Κίνα, Ο Φου Χσι και η Νου – Βα, έφεραν τα στοιχεία της μουσικής που αργότερα ανέπτυξε ο Χουανγκ Τι.

Οι Χαλδαίοι απέδιδαν τα ίδια δώρα στον υπέρτατο θεό τους Βήλο και στον πρώτο τους νομοθέτη Οάννη, οι Αιγύπτιοι στην Ίσιδα και στον Όσιρη, οι Θράκες – που διδάχτηκαν από τους Φοίνικες – στον Ολήν, οι Έλληνες στον Απόλλωνα ή στον Ερμή, οι Κέλτες στον Μπελένο, που ήταν κάτι αντίστοιχο του Απόλλωνα, και τέλος οι Σκανδιναβοί απέδιδαν στον Οντίν ή Βοτάν όλα όσα οι άλλοι λαοί απέδιδαν στους θεούς τους ή στους πρώτους νομοθέτες τους.»

Βλέπουμε λοιπόν ότι η μουσική στην αρχαιότητα θεωρούνταν σαν κάτι το πνευματικό ή το ουράνιο. Η σύνδεσή της με τον κόσμο και τη φύση ήταν αδιαχώριστη. Στη δημιουργία ή στην αρχή του Κόσμου ο ήχος αποτελούσε ένα από τα πρωταρχικά στοιχεία. Σε πολλούς μύθους περιγράφεται ο αρχικός ήχος που έθεσε σε κίνηση τη δημιουργία.

Η Αϊταρεγια Ουπανισαντ, στην αρχαία Ινδική παράδοση, περικλείει τον αρχικό ήχο σ’ ένα αυγό, από το οποίο ξεπετιέται ύστερα ο κόσμος. Αντίθετα στην Μπριχαντανιακα Ουπανισαντ ο δημιουργός είναι ο πεινασμένος θάνατος, που δημιουργεί τον κόσμο τραγουδώντας ένα δοξαστικό ύμνο και που μ’ αυτόν θερμαίνεται.

Στην Ιάβα αρχίζει η ιστορία της δημιουργίας με καμπανοκρουσίες ενός θεϊκού πλάσματος και στους καλλιφορνέζικους αρχέγονους λαούς Αχομάι και Ατσουγκεβι ο δημιουργός θεός επιτρέπει σ’ ένα κομμάτι γης, που κρατάει στα χέρια του, να μεγαλώσει μέσω του τραγουδιού του.

Η ισλαμική παράδοση των Σούφι αναφέρει τον αφηρημένο τόνο «Σάουτε Σουρμάδ», ο οποίος διαρρέει ολόκληρο το Σύμπαν και του οποίου οι δονήσεις είναι τόσο λεπτές, ώστε να μην μπορούν να γίνουν αντιληπτές με φυσικά όργανα.

Ή ας σκεφτούμε τη φλογέρα του Κρίσνα, του πιο δημοφιλούς θεού των Ινδών, ή ακόμη τους μυθικούς σωλήνες από μπαμπού της αρχαίας Κίνας, που δίδασκαν στους θεϊκούς αυτοκράτορες τις αντιστοιχίες γης και ουρανού, χρησιμοποιώντας σαν μέσο τη μουσική. Και σ’ ένα κλειδί, η πρώτη αναφορά της δημιουργίας στην Παλαιά Διαθήκη, είναι κι αυτή ένα είδος «ηχητικής δημιουργίας», μόνο πιο φωτισμένης και διαφοροποιημένης. Ο Θεός «μιλάει» και με το λόγο του δημιουργεί τον κόσμο.

Η μουσική είναι η αρμονία που υπάρχει διάχυτη μέσα στο σύμπαν και που εκφράζεται μέσω του ήχου, μέσω κραδασμών. «Γύρω στο 500μ.Χ. ο Boethius μας παρέδωσε τρία είδη μουσικής που καθρεπτίζουν την ολοκλήρωση του ανθρώπου στον Κόσμο. Αυτά είναι :

Α) Η Musica Mundana, η αρμονία η οποία δημιουργείται π.χ. με την περιστροφή των αστέρων.

Β) Η Musica Humana, η οποία δημιουργείται π.χ. με το συνδυασμό σώματος και ψυχής στον άνθρωπο.

Γ) Η Musica Instrumentalis, που είναι κατ’ αρχήν η ηχηρή μουσική, όπως τη γνωρίζουμε, τόσο σαν ενόργανη, όσο και σαν φωνητική.

Σκοπός της μουσικής στην αρχαιότητα δεν ήταν η ικανοποίηση των ανθρώπινων παθών αλλά η χαλιναγώγησή τους. Ούτε ποτέ υπήρξε «τέχνη για την τέχνη» ή μέσο για την έκφραση και αυτοπραγμάτωση των υποκειμενικών συναισθημάτων του καλλιτέχνη. Ήταν εργαλείο της εκπαίδευσης και της ηθικής διαπαιδαγώγησης του ανθρώπου.

Η μουσική θεωρούνταν τόσο σημαντική στην Κίνα ώστε η κυβέρνηση είχε η ίδια την αποκλειστική εποπτεία και καθόριζε τους κανόνες της με διατάγματα γενικής ισχύος. Είχε καθιερώσει τη βασική νότα «Κουνγκ» και τις διαστάσεις του αυλού που την παρήγαγε, οι οποίες διαστάσεις σκαλίστηκαν σε δημόσια μνημεία και εξυπηρετούσαν σαν γενικότερη μονάδα μέτρησης. Ο κάθε ιδρυτής δυναστείας φρόντιζε για τη δημιουργία νέας μουσικής, ώστε να δίνεται ένας ανανεωμένος χαρακτήρας στην αυτοκρατορία του.

Στην Αίγυπτο οι νόμοι της μουσικής σκαλίζονταν στους ναούς. Αρκετούς αιώνες πριν από τον Πλάτωνα, ο Πυθαγόρας συνιστούσε στους μαθητές του να απορρίπτουν την κρίση της ακοής τους γιατί εύκολα πέφτει σε σφάλματα. Ήθελε να ρυθμίζονται οι αμετάβλητες αυτές αρχές μόνο από τις ανάλογες αρμονίες των αριθμών. Σ’ αυτές ακριβώς τις ιδέες και στη φροντίδα των νομοθετών να διατηρήσουν την αγνότητα της μουσικής οφείλεται το ότι τα τραγούδια ονομάζονταν νόμοι.

Η χρήση της μουσικής σαν θεραπευτικό μέσο στους αρχαίους πολιτισμούς

Η μουσική σαν μέσο και εργαλείο θεραπευτικό συναντάται σε πολλούς πολιτισμούς της αρχαιότητας και πολλές είναι οι αναφορές που έχουμε πάνω σ’ αυτό το θέμα.

Στην Παλαιστίνη, το 1000 π.Χ. περίπου, θεραπεύει ο Δαυίδ τις «καταθλίψεις» του Σαούλ παίζοντας άρπα.

Στην αρχαία Ελλάδα ο Όμηρος διηγείται πως ο Οδυσσέας «ηρεμεί» τις ματωμένες πληγές του με το τραγούδι του. Επίσης αναφέρει τελείως αυτονόητα τις «επωδούς» με τις οποίες «τραγουδούσαν» τότε τις αρρώστιες. Για τον Ορφέα λέγεται πως ήταν μεγαλοφυής μουσικός αλλά και μεγάλος θεραπευτής. Η πανώλη της Τροίας καταπολεμήθηκε με τραγούδι. Και ας μην ξεχνάμε πως ο θεός Απόλλων και ο Ασκληπιός ήταν ο πατέρας των μουσών.

Η ηχοθεραπεία είναι ριζωμένη στο Θιβέτ εδώ και αμύθητους χρόνους. Για να φέρουν σε ταλάντωση κάποιο νεύρο φυσούν ομάδες μοναχών ή τραγουδούν με τη φλογέρα ή τυμπανίζουν έναν ορισμένο τόνο ο οποίος δεν πρέπει να κοπεί για βδομάδες. Οι ομάδες μοναχών εναλλάσσονται κατά διαστήματα. Τελικά ηρεμεί το νευρικό σύστημα με αυτόν το συνεχόμενο τόνο. Στα μοναστήρια του Θιβέτ, οι γέροι καλόγεροι – γιατροί γνωρίζουν με ακρίβεια ποιος ήχος ενός τυμπάνου ή ποιο σημείο ενός χάλκινου λέβητα πρέπει να χτυπηθεί για να αντιδράσουν τα νεύρα του ενός ή του άλλου ασθενή.

Ο Πορφύριος λέει για τον Πυθαγόρα : «Τους άρρωστους ψυχικά τους παρηγορούσε με μουσική και είχε και τραγούδια ενάντια σε σωματικά πάθη, για τη λησμονιά της θλίψης, για την ημέρωση της οργής και το σβήσιμο των παθών.»

Ο Θεόφραστος (377 – 287), γράφει πως η μουσική χρησιμοποιείται από γιατρούς – μουσικούς κατά της λιποθυμίας, της φοβίας, των διαταραχών του ύπνου, της ισχυαλγίας, της οσφυαλγίας, των στομαχικών ασθενειών κλπ. Με ποιο τρόπο εξασκούσαν οι αρχαίοι δάσκαλοι τη μουσικοθεραπεία τους δεν είναι δυστυχώς σήμερα γνωστό– ή δεν είναι ακόμη – δυνατόν να αναπαραχθεί.

Το γιατί της επίδρασης της μουσικής πάνω στον άνθρωπο

Επιστρέφοντας στο παρόν μετά από αυτή τη μικρή ιστορική αναδρομή θα αναφερθούμε στο πώς και στο γιατί της επίδρασης της μουσικής πάνω στην ανθρώπινη ψυχή παραθέτοντας στοιχεία από σύγχρονες έρευνες και όχι μόνο.

Η φιλοσοφία και εσωτερική γνώση των Σούφι διδάσκει ότι η Απόλυτη ζωή από όπου ξεκίνησε καθετί αισθητό, ορατό και αντιληπτό και στην οποία όλα με τον καιρό ξανασυγχωνεύονται, είναι μία σιωπηλή, ακίνητη και αιώνια ζωή. Κάθε κίνηση που ξεπηδάει από αυτή τη σιωπηλή ζωή είναι ένας κραδασμός και ένας δημιουργός κραδασμών. Μέσα σε έναν κραδασμό δημιουργούνται πολλοί κραδασμοί.

Ακριβώς αυτός ο βαθμός δραστηριότητας των κραδασμών ευθύνεται για τα διάφορα πεδία ύπαρξης. Τα πεδία αυτά τα φανταζόμαστε να διαφέρουν μεταξύ τους, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορούν να αποσπασθούν πλήρως και να χωριστούν μεταξύ τους. Η δραστηριότητα των κραδασμών τα κάνει πιο χονδροειδή και έτσι γεννιέται η γη από τον Ουρανό.

Το ορυκτό, το φυτικό, το ζωικό και το ανθρώπινο βασίλειο είναι βαθμιαίες μεταβολές των κραδασμών και οι κραδασμοί του κάθε πεδίου διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το βάρος, το πλάτος, το μήκος, το χρώμα, την επίδραση, τον ήχο και το ρυθμό. Ο άνθρωπος όχι μόνο αποτελείται από κραδασμούς, αλλά ζει και κινείται μέσα σ’ αυτούς. Τον περιβάλλουν όπως το ψάρι περιβάλλεται από το νερό και τους περιέχει μέσα του όπως η δεξαμενή περιέχει το νερό.

Οι διάφορες ψυχικές διαθέσεις του, οι τάσεις, οι ασχολίες, οι επιτυχίες και οι αποτυχίες του και όλες οι συνθήκες της ζωής του εξαρτώνται από μια ορισμένη δραστηριότητα κραδασμών, είτε αυτοί είναι σκέψεις, συναισθήματα, είτε αισθήματα. Ακριβώς αυτή η κατεύθυνση της δραστηριότητας των κραδασμών ευθύνεται για την ποικιλία των πραγμάτων και των όντων.

Υπάρχουν δύο όψεις των κραδασμών, η λεπτοφυής και η χονδροειδής, όπου και οι δύο περιλαμβάνουν διάφορες βαθμίδες. Μερικοί κραδασμοί γίνονται αντιληπτοί από την ψυχή, μερικοί από το νου και άλλοι από τα μάτια. Ό,τι αντιλαμβάνεται η ψυχή είναι της φύσης του αισθήματος, ό,τι αντιλαμβάνεται ο νους είναι της φύσης των σκέψεων. Ό,τι βλέπουν τα μάτια είναι κραδασμοί που έχουν στερεοποιηθεί και έχουν μετατραπεί σε άτομα, τα οποία εμφανίζονται στον υλικό κόσμο, αποτελώντας τα στοιχεία αιθέρα, αέρα, πυρ, νερό και γη. Οι πιο λεπτοφυείς κραδασμοί είναι ασύλληπτοι ακόμα και από την ψυχή.

Αφού όλα τα πράγματα προέρχονται και σχηματίζονται από κραδασμούς, έχουν τον ήχο κρυμμένο μέσα τους, όπως η φωτιά κρύβεται στον πυρόλιθο. Τόσο ο ήχος όσο και το χρώμα ασκούν την επίδρασή τους στην ανθρώπινη ψυχή σύμφωνα με το νόμο της αρμονίας. Μια λεπτή ψυχή την ελκύει το χρώμα και μια ακόμα λεπτότερη ψυχή την ελκύει ο ήχος.

Σύγχρονες έρευνες

Υπάρχουν πολλές σύγχρονες έρευνες που αποδεικνύουν την επίδραση της μουσικής τόσο σε σωματικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο.

Έτσι για παράδειγμα ο καθηγητής Πανεπιστημίου Δρ. Χ. Χάσεκ, επί χρόνια πρόεδρος του ομίλου φίλων μουσικής της Βιέννης και επικεφαλής του ουρολογικού τμήματος της γενικής Πολυκλινικής του Δήμου της Βιέννης, αναφέρει σε ένα άρθρο του για την εξέταση τριων ορχηστρών :

"Η ορχήστρα Α έπαιζε κατά το πλείστον σύγχρονη μουσική. Στην ορχήστρα Β προτιμούσαν κατά κανόνα κλασικά έργα, ενώ η ορχήστρα Γ έπαιζε κυρίως οπερέτες και μουσική όπερας. Στις συγκριτικές εξετάσεις που έγιναν διαπιστώθηκε ότι, τόσο η σωματική όσο και η ψυχική κατάσταση υγείας των μουσικών της, αποκλειστικά στη σύγχρονη μουσική προσανατολισμένης ορχήστρας, ήταν η χαρακτηριστικά χειρότερη.

Έτσι 22% των μουσικών της ορχήστρας Α παραπονούνταν για διαταραχές ύπνου, ενώ από την ορχήστρα Β μόνο το 2%. Το ίδιο ισχύει και για την υποκειμενικά ενοχλητική νευρικότητα (52% στην ορχήστρα Α, 1% στην ορχήστρα Β)."

Στις ντισκοτεκ οι ντισκ – τζόκευ, όχι μόνο παθαίνουν ανίατες βλάβες της ακοής, αλλά η καταστροφική επίδραση εισχωρεί επί πλέον σε βάθος και στο ψυχικό επίπεδο.

Έπειτα από μία έρευνα που δημοσιεύτηκε εν μέρει στα μαζικά μέσα ενημέρωσης (Βιέννη Νοέμβριος 1984) αποδείχτηκε ότι τα νεαρά άτομα αμβλύνονται ψυχικά και δεν μπορούν πλέον να αντιδράσουν παρά μόνο σε δυνατές συγκινησιακές καταστάσεις και τούτο με χονδροειδή τρόπο. Πολλοί δεν ήταν πλέον ικανοί να εκφράσουν ή να δεχθούν ούτε μια λεπτότερη ή τρυφερότερη συμπεριφορά ή διάθεση.

Η Μουσικοθεραπεία σήμερα

Η μουσικοθεραπεία σήμερα αυτή καθαυτή αποτελεί μια ορισμένη μέθοδο της ψυχοθεραπείας, η οποία λαμβάνει τη μουσική σαν μέσο επικοινωνίας. Το θεραπευτικό αποτέλεσμα που προκύπτει, φαίνεται στη θεραπεία νευρώσεων, ψυχοσωματικών διαταραχών, ψυχώσεων και νευροψυχιατρικών νόσων. Με το μη ρηματικό σύστημα επικοινωνίας που λέγεται «μουσική» φθάνουμε χωρίς αμφιβολία, ακόμα και σε ψυχικές περιοχές, που – λόγω ψυχοπαθολογικών συμβάντων – δεν ήταν με προφορικό λόγο βατές και δημιουργούμε μια "δυνατότητα επαφής από το αρχαϊκό Συ, πριν το αποκλεισμένο Εγώ βυθιστεί ολότελα στο ψυχωτικό χάος".

Οι τρεις κύριοι τρόποι μουσικοθεραπείας είναι :

Α) ΔΕΚΤΙΚΗ – ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ: Περιορίζεται μόνο στο να «ραντίζει» τους ασθενείς με μουσική, που ανάλογα με τη σχολή κυμαίνεται από την καθαρή “Back – Ground Music” έως τη μορφή της συνειδητής ακρόασης μουσικής. Ο τρόπος αυτός εφαρμόζεται ήδη με επιτυχία σε πολλές μικρότερες επεμβάσεις χωρίς τοπική αναισθησία, στους τομείς της γυναικολογίας, της οδοντιατρικής και χειρουργικής.

Β) ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ – ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ : Αυτή ασχολείται με το να επιτρέπει στους ασθενείς να κάνουν οι ίδιοι μουσική που να τους ταιριάζει.

Γ) ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ – ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΟΘΕΡΑΠΕΙΑ: Δίνει στον ασθενή τη δυνατότητα να εκφράσει τη διάθεση της στιγμής, χρησιμοποιώντας όργανα που έχουν προετοιμαστεί (πιάνο, ξυλόφωνο, ταμπουρίνο κλπ), ή ακόμα και την ανθρώπινη φωνή, πράγμα που χρησιμεύει στο θεραπευτή σαν μέσο εκκίνησης της μεθόδου θεραπείας του.

Οι εφαρμογές της μουσικοθεραπείας σήμερα εντοπίζονται στην ψυχιατρική, όπου η μουσική περισσότερο από όλους τους άλλους τρόπους, είναι σε θέση να τραβήξει τον ασθενή από την αποπροσωποποίησή του γιατί η επαφή μέσω του λόγου είναι μπλοκαρισμένη, όπως π.χ. σε αυτιστικούς αποκλεισμούς.

Εφαρμογές έχουμε επίσης στον τομέα της ψυχοσωματικής : όπως για παράδειγμα σε νευρικές ασθένειες του στομάχου, νευρώσεις ομιλίας, νευροφυτική δυστονία, άσθμα, διαταραχές καρδιακού ρυθμού, πονοκεφάλους, ημικρανίες, διαταραχές ύπνου, γαστρίτιδα και πολλά άλλα.

Παρά τις πολλές επιτυχίες που έχει κατορθώσει η μουσικοθεραπεία, το έργο της αντιμετωπίζεται ειρωνικά από πολλούς γιατρούς ή παραβλέπεται εν μέρει λόγω μιας κατανοήσιμης άγνοιας. Δεν έχει ληφθεί υπόψη κάτι που ο Novalis έλεγε το 1800 : «Κάθε ασθένεια είναι ένα μουσικό πρόβλημα. Ο γιατρός οφείλει να βρει ποιες «δίνες» πρέπει να περιστρέψει ώστε να επανέλθει η αρμονική ενορχήστρωση του οργάνου Άνθρωπος. Η δόνηση είναι νόμος, η μουσική είναι δόνηση. Η δόνηση είναι κίνηση και η κίνηση είναι το καθοριστικό στοιχείο της ζωής στον κόσμο μας.»

Κλείνοντας αυτή τη σύντομη έρευνα στο χώρο της μουσικοθεραπείας διαπιστώνουμε ότι η μουσική είναι πιο πολύ από τέχνη και πιο πολύ από τέχνη για την τέχνη. Η μουσική είναι έκφραση μιας θείας αρμονίας και πρέπει να τη μεταχειριζόμαστε με τον ανάλογο σεβασμό. Η μουσική δεν πρέπει να υποβαθμίζεται σε μουσική υπόκρουσης που επιτείνει την πνευματική μας παθητικότητα και μας κάνει προσιτούς στον απέξω, ασυνείδητο χειρισμό μας.

Η μουσική είναι ένα διάμεσο προς άλλους καθαρότερους κόσμους, είναι όχημα, είναι εργαλείο. Η μουσική είναι ένα άριστο μέσο για την πρόσδεση της ανθρώπινης ψυχής προς το θείο που βρίσκεται μέσα μας. Ακριβώς έτσι την είχαν κατανοήσει οι αρχαίοι λαοί και ακριβώς αυτή η ολοκλήρωση λείπει στο δικό μας δυτικό πολιτισμό.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ο Μυστικισμός του ήχου, Ιναγιατ Χαν, Αθήνα 1992, εκδ. Πύρινος Κόσμος
• Μουσική και ιατρική, Walter Gutdeutsch, εκδόσεις Νέα Ακρόπολη
• Η εσωτερική διάσταση της μουσικής, Φαμπρ ντ’ Ολιβέ, Αθήνα 1991, εκδ. Πύρινος Κόσμος

πηγη