Ταξιδιωτικός οδηγός για το ηλιακό μας σύστημα

Τι θα πρέπει να γνωρίζει ένας ταξιδιώτης του Διαστήματος που θα ήθελε να «γυρίσει» την κοσμική μας γειτονιά; Ξενάγηση για μικρούς αλλά και μεγάλους εξερευνητές από τον αστροφυσικό και βραβευμένο συγγραφέα Κριστόφ Γκαλφάρ

 

Ο Κριστόφ Γκαλφάρ ξέρει σίγουρα να διηγείται ιστορίες. Είναι άλλωστε κάτι που του άρεσε να κάνει από όταν ήταν μικρός. Αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο, αφού σπούδασε Αστροφυσική στο Κέιμπριτζ με σπουδαίους δασκάλους όπως ο Στίβεν Χόκινγκ, επέλεξε να μεταδώσει τις γνώσεις του για το Σύμπαν στα παιδιά με έναν δικό του τρόπο: κάνοντας ακόμη και τα φαινομενικά πιο «ξερά» πράγματα όπως η θερμοκρασία και η βαρύτητα να ακούγονται σαν ένα παραμύθι ή - ακόμη καλύτερα - σαν κάτι που το ζεις πραγματικά. Αυτό το πετυχαίνει τόσο μέσα από τα μυθιστορήματά του (ο δεύτερος τόμος της πολυβραβευμένης τριλογίας του με τίτλο «Ο πρίγκιπας των νεφών - Το πρωινό των τριών ήλιων» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καλέντη) όσο και μέσα από τις εκπομπές του στην τηλεόραση ή τις «ζωντανές» ομιλίες-παρουσιάσεις του για μαθητές. Ο αστροφυσικός-παραμυθάς βρέθηκε πρόσφατα ξανά στην Ελλάδα για μια σειρά τέτοιων παρουσιάσεων και το ΒΗΜΑScience παρακολούθησε μία από αυτές στο Ιδρυμα Ευγενίδου. Αμέσως μετά του ζητήσαμε να μας ξεναγήσει στην κοσμική γειτονιά μας με έναν «ταξιδιωτικό οδηγό για το ηλιακό μας σύστημα» ειδικά για τους μικρούς - αλλά όχι μόνο - αναγνώστες μας.

Καμένες τηγανίτες στην Αφροδίτη

«Ο πρίγκιπας των νεφών - Το πρωινό των τριών ήλιων», εκδόσεις Καλέντη
Η Αφροδίτη είναι ο κοντινότερος πλανήτης στον δικό μας και το τρίτο φωτεινότερο αντικείμενο - μετά τον Ηλιο και τη Σελήνη - που βλέπουμε στον ουρανό. Γνωστή και ως Αυγερινός ή Αποσπερίτης, φαντάζει τόσο γοητευτική στο λυκαυγές και στο λυκόφως - γι' αυτό και ζητήσαμε να είναι ο πρώτος διαστημικός μας σταθμός. Τα φαινόμενα όμως συχνά απατούν όταν βρεθεί κάποιος πολύ κοντά τους και τα διαστημικά ταξίδια παύουν να ακούγονται τόσο ελκυστικά.

Η Αφροδίτη είναι ελαφρώς μικρότερη από τον πλανήτη μας (με μάζα 0,815 της Γης) και βρίσκεται πιο κοντά από ό,τι εμείς στον Ηλιο - είναι ο θερμότερος πλανήτης του Ηλιακού συστήματος με θερμοκρασίες που ξεπερνούν τους 400 βαθμούς Κελσίου. Παρ' όλα αυτά δεν έχει ποτέ λιακάδα, είναι μονίμως καλυμμένη από σύννεφα. «Εχει υπερβολική συννεφιά, συνεχώς. Δεν μπορούμε να δούμε την επιφάνειά της με το ορατό φως από τη Γη» εξηγεί ο κ. Γκαλφάρ. «Και υπάρχει μια ιστορία, στον Ψυχρό Πόλεμο, όταν οι Ρώσοι και οι Αμερικανοί ανταγωνίζονταν για το ποιος θα κατακτήσει πρώτος το Διάστημα, οι Ρώσοι προσανατολίστηκαν προς την Αφροδίτη. Επειδή κανείς δεν ήξερε πώς ήταν η επιφάνειά της, έστειλαν μια φωτογραφική μηχανή να προσεδαφιστεί σε αυτήν με ένα διαστημόπλοιο. Και έτσι συνειδητοποίησαν πόσο φρικτές είναι οι συνθήκες εκεί, γιατί μόλις προσεδαφίστηκε το διαστημόπλοιο έλιωσε και η κάμερα έπεσε. Πρόλαβε μόλις να πάρει μια φωτογραφία όμως δυστυχώς, επειδή είχε πέσει κάτω, το μεγαλύτερο μέρος της εικόνας δείχνει μόνο το έδαφος και μπορείς να δεις μόνο ένα μικρό κομματάκι ουρανού στη γωνία της. Αυτή ήταν η πρώτη φορά που ο άνθρωπος έστειλε κάτι στην Αφροδίτη». Αυτή είναι και η πρώτη φωτογραφία που έχουμε από το έδαφος ενός άλλου πλανήτη. «Είναι μια χαριτωμένη φωτογραφία - αποτυχημένη αλλά πολύ χαριτωμένη».

Πώς θα ένιωθε ένας άνθρωπος αν ήταν στη θέση του διαστημόπλοιου; Ο αστροφυσικός μάς απαντά όπως ακριβώς περιγράφει τις συνθήκες της Αφροδίτης στα παιδιά. «Αν βρισκόσαστε στην Αφροδίτη θα νιώθατε τον ουρανό υπερβολικά βαρύ στους ώμους σας, τόσο βαρύ ώστε αμέσως θα πατικωνόσαστε στο έδαφος και θα γινόσαστε σαν τηγανίτα» λέει. «Ολα τα παιδιά λατρεύουν να το ακούν αυτό, φυσικά όμως κάτι τέτοιο σημαίνει ότι κάποιος θα πέθαινε αμέσως. Εκτός αυτού, κάνει τόση ζέστη ώστε η τηγανίτα θα καιγόταν εντελώς. Και επιπλέον μόλις θα άρχιζε να βρέχει, επειδή δεν βρέχει νερό αλλά θειικό οξύ, η τηγανίτα θα τρυπούσε όπου έπεφταν οι σταγόνες. Ετσι λοιπόν αν πηγαίνατε στην Αφροδίτη θα γινόσαστε μια τηγανίτα καμένη και γεμάτη τρύπες. Είναι παράξενο, προτού τα πω αυτά ρωτάω συνήθως τα παιδιά αν θέλουν να έρθουν μαζί μου στην Αφροδίτη και όλα λένε "ναι, ναι, θέλουμε!". Αφού κάνω αυτή την περιγραφή τα ρωτάω ξανά και εξακολουθούν να θέλουν να έρθουν».

Μέσα στα σύννεφα των γιγάντων αερίων

Μήπως ο Δίας, ο Κρόνος, ο Ουρανός ή ο Ποσειδώνας, οι γίγαντες αερίων του εξωτερικού Ηλιακού Συστήματος που είναι πιο ψυχροί μια και απέχουν περισσότερο από τον Ηλιο, αποτελούν πιο «βατό» προορισμό; Οι πλανήτες αυτοί είναι εξαιρετικά ογκώδεις, πραγματικά γιγάντιοι σε σχέση με τον δικό μας. Ο πιο μεγάλος, ο Δίας, έχει μάζα 318 φορές τη μάζα της Γης, ενώ ο μικρότερος, ο Ποσειδώνας, έχει μάζα 16 φορές μεγαλύτερη από αυτή του πλανήτη μας - είναι δηλαδή κατά τι πυκνότερος από τον λίγο μεγαλύτερό του Ουρανό (ο οποίος με μάζα 14 φορές μεγαλύτερη από της Γης είναι ο ελαφρύτερος από τους τέσσερις γίγαντες). Ολοι φυσικά είναι πυκνότεροι από τον Κρόνο, ο οποίος έχει μάζα 95πλάσια από της Γης και είναι ο λιγότερο πυκνός πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος.

Οπως ίσως κάποιοι καταλαβαίνουν από αυτές τις περιγραφές, αν και είναι εντυπωσιακά μεγάλοι, οι γίγαντες αυτοί αποτελούνται κυρίως από αέρα... κοπανιστό, και μάλιστα πολύ. «Αν σκέφτεστε να επισκεφθείτε τον Δία, τον Κρόνο, τον Ουρανό και τον Ποσειδώνα, καλύτερα μην πάτε, γιατί εκεί δεν έχει καν έδαφος για να σταθείτε» λέει ο κ. Γκαλφάρ. «Αν παρ' όλα αυτά επιμένετε να πατήσετε εκεί το πόδι σας, θα αρχίσετε να πέφτετε και να πέφτετε για πολύ και, όταν τελικά θα φθάσετε σε έδαφος - γιατί σε κάποιο σημείο τους οι πλανήτες αυτοί είναι συμπαγείς - θα έχετε συνθλιβεί εντελώς. Απλώς δεν μπορείτε να πάτε εκεί».

Με τη φαντασία ωστόσο μπορούμε να πάμε παντού, γι' αυτό και επιχειρούμε μια «βουτιά» στον Δία. «Η συμπαγής επιφάνεια του Δία βρίσκεται σε τέτοιο βάθος ώστε είναι πολύ δύσκολο να φθάσει κάποιος ως εκεί» μας προειδοποιεί ο αστροφυσικός.«Αν όμως υποθέσουμε ότι ταξιδεύατε στο εσωτερικό του, στον δρόμο σας προς τα κάτω θα βλέπατε σύννεφα, διαφορετικών ειδών σύννεφα: κάποια θα ήταν από νερό, κάποια από άζωτο, άλλα από άλλα στοιχεία. Θα βλέπατε επίσης κεραυνούς και θα έπρεπε να είστε υπερβολικά δυνατοί, οι άνεμοι στον Δία είναι εξαιρετικά βίαιοι. Αν θέλετε να πάρετε μια ιδέα, στη Γη οι ισχυρότεροι άνεμοι που βλέπουμε είναι εκείνοι των τυφώνων και των ανεμοστρόβιλων. Οι άνεμοι των μεγάλης κλίμακας τυφώνων στη Γη μπορούν να φθάσουν τα 300-350 χλμ. την ώρα. Στον Δία οι άνεμοι μπορούν να φθάσουν τα 1.300 χλμ. την ώρα. Είναι πάρα πολύ ισχυροί».

Η βίαιη εμπειρία θα ήταν πάντως φαντασμαγορική εφόσον, όπως αναφέρει ο αστροφυσικός, τα νέφη που θα βλέπαμε πέφτοντας μέσα στο αέρινο περίβλημα του Δία θα είχαν διαφορετικά χρώματα, όπως χρωματιστή είναι και η αέρινη επιφάνεια του πλανήτη που είναι ορατή από τη Γη. «Πήγαμε με μερικά παιδιά στον σταθμό του Αστεροσκοπείου Αθηνών στην Πεντέλη για να δούμε τον Δία με το τηλεσκόπιο Newall» λέει ο κ. Γκαλφάρ. «Λοιπόν με το τηλεσκόπιο αυτό μπορεί κάποιος να δει το πραγματικό χρώμα του Δία, που είναι ελαφρώς πορτοκαλί, με γραμμές από νέφη που ξεχωρίζουν καθαρά. Είναι πολύ συγκινητικό να βλέπει κάποιος μέσα από τηλεσκόπια σαν αυτό. Μάλιστα ένα έξυπνο κοριτσάκι, η Ελενα, με ρώτησε γιατί βλέπουμε αυτές τις γραμμές στον Δία. Η απάντηση είναι ότι είναι νέφη. Είναι ο καιρός του».

Μπάνιο στον Τιτάνα, ψάρεμα στην Ευρώπη

Αφού φθάσαμε ως εδώ, στους γίγαντες αερίων, είναι κρίμα να μην κάνουμε μια βόλτα στους δορυφόρους τους. Κάποιοι από αυτούς φαίνονται να διαθέτουν εντυπωσιακά αξιοθέατα. Πρώτος «δορυφορικός» σταθμός μας είναι ο Τιτάνας, ο δορυφόρος του Κρόνου που συγκεντρώνει επίσης το έντονο ενδιαφέρον των αστροφυσικών γιατί παρουσιάζει ομοιότητες με τη Γη - είναι το μοναδικό άλλο σώμα στο ηλιακό μας σύστημα που διαθέτει υγρό στοιχείο στην επιφάνειά του. «Εντάξει, δεν μπορούμε να περπατήσουμε στην επιφάνεια των γιγάντων αερίων γιατί η επιφάνεια που βλέπουμε από τη Γη δεν είναι η επιφάνειά τους. Υπάρχουν όμως στον Δία και στον Κρόνο φεγγάρια επάνω στα οποία θα μπορούσαμε να περπατήσουμε» παρατηρεί ο αφηγητής μας. «Ο Τιτάνας είναι ένα τέτοιο φεγγάρι και είναι πολύ παράξενος. Είναι πολύ μικρός, μικρότερος από τη Γη, αλλά έχει λίμνες, πολλές λίμνες. Μόνο που δεν είναι από νερό, είναι από μεθάνιο. Αυτό είναι το αέριο που χρησιμοποιείτε για να μαγειρέψετε στο σπίτι σας. Στη Γη είναι αέριο, όμως στον Τιτάνα κάνει τόσο κρύο ώστε γίνεται υγρό. Και σχηματίζει λίμνες». Μόνο που οι λίμνες αυτές δεν είναι φιλόξενες, όπως σπεύδει να προσθέσει. «Υπάρχει μια τεράστια λίμνη από μεθάνιο στον Τιτάνα, αν όμως πάτε εκεί καλύτερα να μην κολυμπήσετε. Οχι μόνο επειδή θα παγώσετε - η θερμοκρασία είναι περίπου -180 βαθμοί Κελσίου - αλλά κυρίως επειδή είναι από υγρό δηλητηριώδες αέριο».

Ο άλλος ενδιαφέρων προορισμός είναι η Ευρώπη, ο δορυφόρος του Δία. «Η Ευρώπη είναι παράξενη επειδή από τη Γη μοιάζει με αβγό, η επιφάνειά της φαίνεται πολύ λεία και εύθραυστη» περιγράφει ο κ. Γκαλφάρ. «Αυτό το αβγό όμως είναι στην πραγματικότητα πάγος. Ενα παχύ στρώμα πάγου που καλύπτει όλη την επιφάνεια του φεγγαριού. Είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι κάτω από τον πάγο βρίσκεται ένας υγρός ωκεανός. Και εφόσον υπάρχει υγρός ωκεανός ίσως να υπάρχει και κάποια μορφή ζωής εκεί, κάτι το οποίο είναι πραγματικά συναρπαστικό. Δυστυχώς το στρώμα πάγου είναι πολύ παχύ, οπότε είναι πολύ δύσκολο να δούμε τι υπάρχει κάτω από αυτό. Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, στον βόρειο πόλο της Γης, στην Αρκτική, ο πάγος έχει κατά μέσο όρο περίπου δυο χιλιόμετρα πάχος. Στην Ευρώπη το μέσο πάχος του πάγου είναι 50 χιλιόμετρα. Απίστευτοι τόνοι πάγου καλύπτουν όλο τον δορυφόρο. Μερικές φορές όμως λέω στα παιδιά ότι ίσως σε 100 ή 200 χρόνια θα μπορούμε να πηγαίνουμε για ψάρεμα στην Ευρώπη και να πιάνουμε εξωγήινα ψάρια».

Η κόλαση του Ερμή

Και αν επιδιώκαμε μια σύντομη απόδραση σε έναν πιο κοντινό προορισμό, ο Ερμής θα ήταν άραγε καλή επιλογή; Είναι ο μικρότερος πλανήτης του Ηλιακού Συστήματος (η μάζα του είναι 0,055 της μάζας της Γης), ίσως θα μπορούσαμε να τον γυρίσουμε γρήγορα και να δούμε όλα τα αξιοθέατα. «Ο Ερμής είναι κόλαση» μας αποτρέπει αμέσως ο κ. Γκαλφάρ. «Είναι ο κοντινότερος πλανήτης στον Ηλιο και δεν έχει ατμόσφαιρα. Για τον λόγο αυτόν όλη η ενέργεια, η θερμότητα από τον Ηλιο δεν κατανέμεται ομοιόμορφα όπως στη Γη. Στη Γη πάντα μόνο ορισμένα σημεία βλέπουν τον Ηλιο, όμως η θερμότητά του περνάει και στην πλευρά που έχει νύχτα, αλλιώς θα πάγωνε. Στον Ερμή αυτό δεν συμβαίνει. Είναι σαν να βρίσκεστε σε ένα πάρα πολύ κρύο σπίτι τον χειμώνα και να κάθεστε κοντά στο τζάκι. Το πρόσωπό σας καίγεται αλλά η πλάτη σας κρυώνει πολύ. Για να τη ζεστάνετε θα πρέπει να γυρίσετε. Ετσι γίνεται και με τον Ερμή». Αν και δεν είναι ο θερμότερος πλανήτης στο ηλιακό μας σύστημα, ο Ερμής παρουσιάζει τις μεγαλύτερες διαφορές θερμοκρασίας: την ημέρα φθάνει τους 427 βαθμούς Κελσίου ενώ τη νύχτα πέφτει στους -173, με μέση θερμοκρασία 167 βαθμών Κελσίου.

Αρης, ο πιο φιλόξενος

Ας τελειώσουμε το ταξίδι μας με τον πιο πιθανό προορισμό, τον γειτονικό μας Αρη, για τον οποίο προετοιμάζονται αποστολές μέσα στα επόμενα χρόνια. Ο Αρης είναι μικρότερος από τον πλανήτη μας και από την Αφροδίτη (με μάζα 0,107 της Γης), έχει πίεση επιφανείας ίση με το 0,66 της πίεσης επιφανείας της Γης και η ατμόσφαιρά του αποτελείται κυρίως από διοξείδιο του άνθρακα. «Ο Αρης έχει μια μικροσκοπική ατμόσφαιρα» λέει ο κ. Γκαλφάρ. «Και αν μπορούσατε να βρεθείτε στο αρειανό έδαφος και να κοιτάξετε τον ουρανό θα φαινόταν ελαφρώς ρόδινος επειδή στον ουρανό του Αρη αιωρείται ένα είδος σκουριάς που του δίνει αυτό το κοκκινωπό χρώμα που βλέπουμε από τη Γη». Οι θερμοκρασίες στον Κόκκινο Πλανήτη δεν είναι τόσο ακραίες. «Μπορείτε να βρείτε εκεί κάποια μέρη όπου η θερμοκρασία είναι γύρω στους 10 βαθμούς. Σχεδόν φυσιολογική - ίσως βέβαια όχι τόσο για τους Ελληνες, όμως ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει σε αυτή τη θερμοκρασία». Φυσικά φορώντας ειδική στολή και τον κατάλληλο εξοπλισμό. «Δεν μπορείτε να αναπνεύσετε στον Αρη γιατί για να αναπνεύσετε χρειάζεστε οξυγόνο και ο Αρης δεν έχει. Για να υπάρχει οξυγόνο στην ατμόσφαιρα χρειάζονται φυτά. Προτού υπάρξουν φυτά στη Γη δεν υπήρχε οξυγόνο. Το οξυγόνο ήρθε με τα φυτά, με τη ζωή» εξηγεί ο αστροφυσικός. Πιστεύει ότι τελικά θα τα καταφέρουμε να πάμε στον Αρη; «Σε καμιά εικοσαριά χρόνια ίσως» απαντά. «Δεν νομίζω νωρίτερα. Βεβαίως έχω πέσει έξω στο παρελθόν, όμως νομίζω ότι προτού περάσουν είκοσι χρόνια θα είναι δύσκολο».
vima